Fascismo

O fascìsmo o l'é o moviménto polìtico d'estréma drîta fondòu into 1919 da-o Benîto Mussolini, ch'o l'à pigiòu o potêre in Itàlia e-o l'à governòu o Pàize in regìmme totalitâio da-o 1922 a-o 1943, ànni che són ciamæ "i vint’ànni do fascìsmo".

• 
  O Mussolini, Dûxe do fascìsmo, o l'anónçia a-a génte amugiâ in fàccia a Palàsso Venéçia, a diciaraçión de goæra cóntra i Stâti Unîi (1941).

Nasciûo fra e dôe goære mondiâle e into contèsto di moviménti estremìsti de màssa sciortîi da-a crîxi econòmica e polìtica do Stâto liberâle, o s'é fæto conósce scìn da-o prinçìpio pe l'ûzo da violénsa cómme mézzo de lòtta polìtica (squadrìsmo), pe l'òstilitæ a-a democraçîa e de seu istituçioìn, pe l'aversción a-o bolscevìsmo (comunìsmo), pi-a promoçión de vôxe iredentìste e espanscionìste italién, delûze da l'éxito da prìmma goæra mondiâle, segóndo l'idêa da "vitöia mutilâ".

Zâ òrganizòu co-i Fàsci de Conbatiménto in lìsta eletorâle e batûo a-e eleçioìn do 1919, o l'é pasòu da-e primitîve istànse soçiâle do progràmma de San Sepólcro a quélle ciù in moddo ciæo borghéixi e anticomunìste, e-o s'é réizo protagonìsta da reaçión violénta into biénio rósso afermàndose fîto into cêto médio e inte campàgne. O l'é intròu in sciâ fìn into Parlaménto into 1921 in coaliçión co-i naçionalìsti e liberâli e-o s'é constitoîo in Partîo Naçionâle Fascìsta (PNF).

Dòppo a préiza do potêre co-a màrcia in sce Rómma e 'na prìmma fâze de débole conpromìsso co-e âtre fòrse polìtiche, o s'é fûzo co-o moviménto naçionalìsta e-o s'é aseguòu a vitöia a-e eleçioìn do 1924. A ògni mòddo, a condànn-a de violénse e de minàcce che avéivan segnòu e eleçioìn a l'à avûo cómme respòsta l'asascinaménto do Giacomo Matteotti, ch'o l'à sançionòu a vitöia da pàrte ciù intranzigénte do fascìsmo, e-o l'à rebelòu l'Itàlia vèrso o regìmme outoritâio a partîo ùnico (Stâto fascìsta), che de facto o l'à mìsso da pàrte a monarchîa ascì e scancelòu o Statûto Albertìn.

O regìmme fascìsta, maturòu inta ditatûa personâle do Mussolini (nominòu ofiçialménte Dûxe ascì e fæto ògètto de cûlto da persónn-a) o l’à adotòu ‘na polìtica èstera colonialìsta e inpêrialìsta. Mâfiàddo a-o prinçìpio vèrso a Germània nazìsta, o l'à pöi stabilîo 'n'aleànsa con quélla into 1936 (Àsse Rómma-Berlìn), p'êse dòppo a-o seu fiànco inta segónda goæra mondiâle a partî da-o 1940. Promotô de polìtiche d’òpresción con fòrte conotaçioìn razìste antislàve e co-o fìn de ascimilâ e minorànse drénto di confìn italién, into 1938 o regìmme fascìsta o l’à proclamòu e lézze raçiâli, che in pàrte ricarcâvan e Lézze de Norinberga nazìste.

Dòppo o desbàrco di Aleæ in Siçìlia, l'inminénte sconfìtta militâre, a chéita do regìmme co-o Mussolini in prexón e l’armistìçio (a-i 8 de Seténbre do 1943) gh'é stæto a reaçión di tedéschi, che àn liberòu o Dûxe e l’àn mìsso a càppo do Stâto marionétto da Repùblica Sociâle italiànn-a (RSI). O Partîo Fascìsta Republicàn (PFR) o l’à alôa tiòu fêua i træti totalitâi do moviménto in sciô modéllo nazìsta e-o l’à provòu a propónn-e tórna i contegnûi soçiâli òriginâli co-o manifèsto de Verónn-a. Intànto e outoritæ fascìste colaborâvan de lóngo ciù avertaménte co-i tedéschi inta càccia e into stermìnio di ebrêi. L'RSI a l’é chéita co-a fìn de l’òcupaçión tedésca, sótt'a-o sponción de l’òfenscîva di Aleæ inta penîzoa e de l’insurreçión di 25 d’Arvî do 1945; o Mussolini, fæto prexonê da-i partigén intànto ch'o scapâva stravestîo da Tedésco, o l'é stæto fuxilòu.

L’esperiénsa do Stâto fascìsta a l’é scentâ ofiçialménte co-a fìn da segónda goæra mondiâ e a l’é stæta refuâ da-a Constituçión da Repùblica Italiànn-a, ch’a l’à pigiòu ‘n caràtere antifascìsta e-a l’à proibîo che fîse tórna constitoîo o Partîo Fascìsta inta dispoxiçión XII tranxitôia e finâle, atoâ pe vîa penâle da-a Lézze Scelba (1952). A tùtte i mòddi, a régola a l’à tocòu de ræo i coscì dîti "nêvi moviménti fascìsti" nasciûi inti ànni do dòppo goæra, perché a seu aplicaçión a dipénde da-o caràtere antidemocràtico, violénto ò razìsta do moviménto e pi-a giurisprudénsa da l’existénsa de ‘n vêo perìcolo che de drîto se constitoìsce tórna ‘n partîo fascìsta.

A dotrìnn-a fascìsta, da quæ o Gentile e-o Mussolini àn prodûto ‘na scîntexi into 1932, a no l’é stæta constitoîa prìmma do seu moviménto che, inte pòule do mæximo Mussolini, o l’é stæto improntòu ciufîto a-o pragmatìsmo («O fascìsmo o no l’é stæto tegnûo a màmma da ‘na dotrìnn-a elaborâ prìmma, a töa: o l’é nasciûo da ‘n bezéugno de açión e-o l’é stæto açión»). O fascìsmo e-a seu dotrìnn-a són conplèsci e matêia de interpretaçioìn despæge, scibén che do fascìsmo se riconósce o caràtere antidemocràtico, totalitâio e violénto, tànto into moviménto cómme into regìmme.

Inta seu dimensción anticomunista o fascìsmo o l’à trovòu sùbito, se no aprovaçión, a-o mànco condiscendénsa tra regìmmi e personalitæ democràtiche ascì. Inti âtri Pàixi gh'é stæto di moviménti inspiræ a-o fascìsmo italiàn, che in quàrche câxo àn pigiòu o potêre ascì. Con tùtto chi-a l’aparénsa a móstre de somegiànse, l’imitaçión a no l’à de lóngo prodûto ‘na pìnn-a aderénsa ideològica, ò a no l’à ricalcòu l’insémme di caràteri polìtichi de l’esperiénsa fascìsta. A despêto de quésto, in sénso estéizo s'é dæto e se da ancón l'etichétta de fascìsti a di âtri moviménti e regìmmi outoritâi in Ouröpa e into móndo ; a pòula “fascìsmo” a l’à ‘n scignificâto desprexàddo into parlâ polìtico, dónd'a ténde a fâse genérica e inadàtta ascì.

Etimologîa

Un lictor ch'o pòrta i fasces

O fascìsmo o pìggia o nómme da-i Fàsci de Conbatiménto, fondæ da-o Mussolini into 1919, che fàn a seu vòtta riferiménto a-o fàscio (in latìn fascis) portòu da-i antîghi lictores cómme scìnbolo do potêre legìtimo e dòppo dêuviòu da-i moviménti popolâri e revoluçionâi cómme scìnbolo de unión di çitadìn, tànto ch'a se peu trovâ ancón inti scìnboli e inti trofêi de tànti pàixi e entitæ subnaçionâli.

L’àscia ligâ a-o fàscio a l’é scìnbolo do ius vitae necisque (dirìtto de vìtta ò de mòrte), exerçitòu da-e màscime magistratûe române; e tràppe, dêuviæ da-i lictores pe inflìzze a pénn-a da verberatio (vergàdda), l’ordenâia pénn-a inflìtta da l'outoritæ.

O reciàmmo di fàsci o l’é ‘n ezénpio do fàscino chò-u mîto de Rómma o l’ezerçitâva in sciô fascìsmo, ch’o l’à çercòu de tórna vîve o splendô de l’Inpêro Româno e-o l’à giustificòu a seu polìtica espascionìstica cómme misción de civilizaçión do pòpolo italiàn, erêde de l’antîga Rómma.

Stöia

Stöia do fascìsmo in Itàlia

De camîxe néigre defìlan in fàccia a-o Quirinâle, a quéllo témpo rexidénsa do re

A crîxi econòmica segoîa a-a fìn da Prìmma Goæra Mondiâle, a dizocupaçión e l’inflaçión che crescéivan, o congê de l’exérçito ch’o l’à dæto inderê a-a vìtta çivîle mioìn de persónn-e, i scóntri soçiâli e i sciòperi inte fàbriche do nòrd, l’avansâta do partîo socialìsta ch'o l'é stæto o prìmmo partîo a-e eleçioìn do 1919, àn creòu inti ànni 1919-1922 e condiçioìn pe ‘n grâve indeboliménto de strutûe do Stâto e pe ‘na crescénte poîa da pàrte de clàsse agràrie e industriâli de ‘na revoluçión comunìsta in Itàlia in sciô modéllo rùscio. O periódo sùbito dòppo a goæra o l’é segnòu marcòu da de fòrte tenscioìn soçiâli, sorviatùtto a caxón do mancòu inseriménto a-o travàggio di sordàtti tornæ da-a prìmma goæra mondiâ, e in particolâre, into coscì dîto biénio rósso, che in Itàlia o l’é stæto caraterizòu da ‘na série de lòtte òperâie e contadìnn-e che àn avûo o seu córmo e-a seu concluxón inte l’òcupaçión de fàbriche, sorviatùtto into çentro-nord do Pàize.

O Benitto Mussolini, càppo do Partîo Socialìsta pasòu a-o partîo do naçionalìsmo, o l’é riêscîo a métte insémme idêe, aspiraçioìn, deluxoìn di sordàtti ch'àivan conbatûo inta Grànde Goæra, e fondâ ‘n moviménto polìtico ch'a-o prinçìpio o l’à avûo ‘na ciæa inspiraçión socialìsta e revoluçionâia e ch’o s’é fæto sùbito conósce pi-a violénsa di mòddi adêuviæ cóntra i òpoxitoî. A-i 23 de màrso do 1919 se són rionîi a Milàn ciù o mêno trexénto persónn-e, sorviatùtto socialìsti, scindicalìsti, anàrchichi, sordàtti tornæ da-a goæra e in particolâre ardîi, inteletoâli futurìsti, ch'àn fondòu i Fàsci de Conbatiménto. L’intençión a l’êa quélla de dâ valô a-a vitöia in sce l’Àostria-Ungherîa e a rivendicâ i dirìtti di ecs-conbaténti. O prìmmo fascìsmo o metéiva cóntra i sordàtti tornæ da-o frónte a-i industriâli vegnûi rìcchi gràçie a-a goæra (definîi “pesci chén”). Dòppo o prìmmo congrèsso naçionâle, do 1919, se són prezentæ a-e eleçioìn polìtiche, ma no àn òtegnûo nisciùn séggio. In càngio, inte eleçioìn do 1921 àn avûo elètti 35 deputæ.

• 
  O Benîti Mussolini inte 'n discórso

E violénse into periódo do biénio rósso fæte da ardîi, futurìsti e fascìsti inte ‘n’òfenscîva cóntra scindicâti e partîi d’inspiraçión socialìsta àn caxonòu bén bén de vìtime (ciù o mêno træmîa into sôlo biénio fra i '21 e-o '22, segóndo e stìmme do Gaitàn Salvemini) in particolâre trexénto mòrti tra-i fascìsti e quatroçénto tra-i socialìsti, fra l'indiferénsa de fòrse de poliçîa; a violénsa a l’é cresciûa asæ inti ànni 1920-22 scìnn'a-a màrcia in sce Rómma do 1922. O mæximo Salvemini o l’à sostegnûo che i bolezùmmi e i proponiménti de “fâ cómme in Rùscia” da pàrte di socialìsti mascimalìsti àivan creòu ‘na scitoaçión de tensción:

«Con “l’anticomunismo” di industriâli e di padroìn di terén, gh’êa quéllo di bitegæ e di comerciànti ascì. Tànti de quésti êan stæti cóntra a goæra e into 1919 àivan pigiòu scinpatîa pe-e protèste di “comunìsti” cóntra i responàbili da goæra. Ma cómme sto “comunìsmo” o s’é mìsso a impónn-e di prêxi controlæ, a sachezâ e bitêghe, scciapâ e vedrìnn-e, liâtri ascì són diventæ di “anticomunìsti” asciamæ.»

(Gaitàn Salvemini, Le origini del fascismo in Italia)

Davànti a-a presción do squadrìsmo fascìsta e dòppo a màrcia in sce Rómma, o rè Vitöio Manoælo III, pe no fâ versâ âtro sàngoe e, con tùtta probabilitæ, co-a convinçión de poéi controlâ i avegniménti a vantàggio da Câza Savöia, o no l’à dæto a ménte a-i conséggi do Loîgi Facta, Prescidénte do Conséggio di Ministri in càrega, ch’o gh’àiva domandòu de firmâ o decrétto ch’o proclamâva o stâto d’asédio, e pe de ciù o l'à deçizo de dâ l’incàrego de Prìmmo Minìstro a-o mæximo Mussolini, ch’o l’à goidòu coscì ‘n govèrno de coaliçión fæto de naçionalìsti, liberâli e popolâri. Dòppo o delìtto Matteotti, o regìmme o l’é diventòu 'na ditatûa e-o partîo o s'é confûzo de lóngo de ciù co-o Stâto; l’açión do govèrno a l’à afavoîo e clàsse industriâli e agràrie con privatizaçioìn, liberalizaçión de pixoìn, desmantelaménto di scindicâti. Gràçie pöi a-a lézze Acerbo, ‘na lézze eletorâle proporçionâle co-ìn grànde prémio de magiorànsa, a-e eleçioìn do 1924 o “listón fascìsta” o l’à òtegnûo un sucésso straordenâio, agiutòu da pezànti mastrùssi, violénse, minàcce e vengànse cóntra quélli che s’òponéivan.

L’amasaménto do deputòu socialìsta Giàcomo Matteotti, ch’o l'àiva denonçiòu in Parlaménto i mastrùssi de eleçioìn e domandòu d'anulâ o vôto, pàiva o poêse arvî ‘na crîxi do govèrno, dæto che s’êa spantegòu a convinçión che i mandànti fîsan do govèrno mæximo; l’episòdio o dimostrâva chi-â “normalizaçión” do squadrìsmo anonçiâ da-o Mussolini a no l’êa riêscîa e che ‘n’òpoxiçión legâle a no l’êa poscìbile. I partîi d’òpoxiçión alôa àn reagîo con l'abandonâ o Parlaménto, e-a sperànsa chò-u Rè o l’intervegnìsse, ma lê, pensàndo de liberâ o potêre da monarchîa da-o contrapéizo parlamentâre, o s’é astegnûo da ògni iniçiatîva. Dòppo, o discórso do Benîto Mussolîni di 3 de zenâ do 1925, co-o quæ o l'à pigiòu in sce lê a responsabilitæ polìtica do delìtto Matteotti e de âtre violénse squadrìste, o l’à instaoròu a ditatûa, revocòu ògni libertæ polìtica e d’espresción ch’ancón restâva e o l'à conpletòu l’identificaçión asolûta do Partîo Naçionâle Fascìsta co-o Stâto. Sùbito l’é seguîo a costituçionalizaçión (pòula inventâ da-e òpoxiçioìn) do Grànde Conséggio do Fascìsmo into 1928. Scibén ch’o l’à pigòu dötræ caraterìstiche pròpie di regìmmi de ditatûa, o fascìsmo o s’é mantegnûo, inta fórma, subordinòu a-a monarchîa di Savöia e fedêle a-o Staûto do Régno. Da-o 1925 scìnn'a-a meitæ di ànni trénta o fascìsmo o l’à conosciûo sôlo ‘n’òpoxiçión ascôza e da-o caràtere de conspiraçión, goidâ da esponénti anàrchichi, comunìsti, socialìsti, demo-liberâli, liberâli, socialìsti liberâli, tànti di quæ àn pagòu a seu òpoxiçión a-o regìmme co-a vìtta, l’exîlio, a prexón ò o confìn.

Quànde l'é scciupòu a Segónda Goæra Mondiâle, o Mussolini o l’é restòu in atéiza di avegniménti e a-o coménso o l’à diciaròu l’Itàlia "no goerezànte". Quànde, imprescionòu da-e fàçile e lèste vitöie da Germània e da-o stracòllo da Frànsa, o s’é convìnto da vitöia da Germània e, cómme seu aleòu, o l’à anonçiòu inte ‘n discórso a Rómma a-i 10 de zûgno do 1940 l’intrâta in goæra de l’Itàlia cóntra a Frànsa e l’Inghiltæra, ma co-o dâ dispoxiçión a-i comàndi de mantegnî ’na pöza de diféiza vèrso a Frànsa. A scàrsa preparaçión de l’ezérçito e l’incapaçitæ di comandànti àn portòu a de terìbili sconfìtte in sce tùtti i frónti, cómme inta canpàgna de Grêçia do 1940 e-a lèsta pèrdia de l’Àfrica Òrientâle Italiànn-a (1941). 'Na série d'altèrne vicènde into tàrdo 1941 e into 1942, o retîo de Rùscia e-e sconfìtte in Lìbia e in Tunixîa (1943) ascì, àn caxonòu un destàcco fra o regìmme e-o pòpolo insémme a-o stracòllo de l'aparâto militâre, ch’o l’à avèrto e pòrte a l’invaxón da Siçìlia da pàrte di Aleæ.

A-i 25 de Lùggio do 1943, pe iniçiatîva de dötréi geràrchi (Grandi, Bottai e Ciano) e con l’arénbo ascôzo do Rè, l’é stæto prezentòu ‘n órdine do giórno a-o Gràn Conséggio do Fascìsmo pe domandâ a-o Rè de pigiâ tórna o potêre. Quésto o l’à portòu a l’arèsto do Mussolini e de consegoénsa a-a chéita do regìmme, ch’o s’é desfæto fra a fèsta de gràn pàrte da popolaçión italiànn-a, stànca da ditatûa e da goæra. L’esperiénsa da goæra a l’à portòu a-a chéita do govèrno do Mussolini, a-o seu arèsto e a-a nòmina do generâle Badoglio cómme prìmmo minìstro. Con l’invaxón di Aleæ, o pàize o l’êa spartîo in dôe pàrte, con l'òcupaçión tedésca a nòrd e quélla di Aleæ a sùd. Quésta divixón a l’à permìsso pò-u moménto ‘na rinàscita do fascìsmo into setentrión, dónde s’é dæto vìtta a-a Repùblica Soçiâle Italiànn-a, riconosciûa, ànsci vosciûa, sôlo da-a Germània. Inti ùrtimi vinti méixi de existénsa o fascìsmo o s'é sôlo preocupòu, a fiànco di tedéschi, de conbàtte i partigén, agiutæ da-i Aleæ, e de persegoitâ i Ebrêi e-e âtre minorànse co-îna polìtica de deportaçión inti cànpi de concentraménto e de stermìnio in Germània.. In sciâ fìn do méize d'Arvî do 1945 co-o stracòllo do frónte e-a solevaçión popolâre proclamâ da-o Comitâto de Liberaçión Naçionâle, a RSI a l’é stæta spasâ vîa. I seu càppi e dirigénti, conpréizo o mæximo Mussolini, són stæti agoantæ da-i partigén intànto che çercâvan de scapâ, mescciæ a l’ezèrcito tedésco in fûga, e foxilæ tra i 28 e i 29 d’arvî do 1945. Co-a mòrte de Benitto Mussolini l’esperiénsa fascìsta a l’é finîa.

Stöia do fascìsmo in Ouröpa

Quànde in Itàlia o Partîo Fascìsta o l’é arivòu a-o potêre, into rèsto de l’Ouröpa (conpréize Frànsa e Inghiltæra) e into móndo, quésto o no l’é stæto vìsto con desprêxo, sorviatùtto pò-u seu inpégno cóntra o comunìsmo. Dòppo, into periódo do màscimo consénso do regìmme, tra o 1925 e-o 1935, o repìggio de l’imàgine de l’Itàlia into móndo o l’à portòu di personàggi do penscêo democràtico, comò-u Winston Churchill e-o Mahatma Gandhi, a esprìmme scinpatîa pò-u Mussolini e pò-u seu regìmme. D’âtra pàrte l’esperiénsa fascìsta a l’à provocòu in Ouröpa, e no sôlo li, di moviménti fascìsti e filofascìsti d'imitaçión, pò-u ciù ideològica e d'imàgine.

Inta ciù pàrte de quésti câxi, defæti, a somegiànsa co-o fascìsmo italiàn a l’é sôlo superfiçiâle, ligâ a çèrti stilémmi (salûo româno, cô scûo de camîxe, manifestaçioìn de màssa ecétera), a-o cûlto do càppo e da violénsa e a ‘n fêo anticomunìsmo. Inte dötréi câxi gh'é stæto di “binelàggi” ascì co-a dotrìnn-a soçiâle, filosòfica e polìtica vêa e pròpia. O ciù famôzo di moviménti para-fascìsti l’é stæto o NSDAP (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei, ö sæ Partîo naçionalsocialìsta tedésco di lavoratoî) do Adolf Hitler. Into rèsto d'Ouröpa, són stæti tànti i moviménti fascìsti e filofascìsti che se són svilupæ e, sorviatùtto inte l’Ouröpa òrientâle, són anæti a-o potêre.